teksta ŝvelo kaj malŝvelo en esperantaj tradukoj

dum la traduka laboro pri la teksto de ‚sur la vojo de svan‘, kiu nun transpasis la mezon de la vojo, mi rimarkis, ke la esperantaj alineoj ofte malpli longas je unu aŭ du linioj, ol la respondaj francaj originalaĵoj.  pro tio mi zorgis, ĉu mankas iuj nuancoj, ĉu eble iuj flankaj esprimoj forglitis nerimarkite.  en mia menso ŝvebis malpreciza memoro pri tio, ke ordinare tradukoj laŭ nombro de vortoj ŝveligas tekstojn, ne malŝveligas ilin.

nu, la fenomeno estas konata.  r. haveman en sia ‚terminareto pri tradukado‘ nomas ĝin „tekstvastiĝo“, respektive „tekstmalvastiĝo“ samsence kun mia malformala „teksta ŝvelo“ aŭ „malŝvelo“.  ekzistas kelkaj rilataj studoj en la reto, ekzemple iu franca eseo(1) aŭ paĝoj de tradukfirmaoj, kiuj zorgas pri la sekvoj por kalkulo de prezoj aŭ por tipara aranĝo de programaraj interfacoj(2), ene de kiuj la diverslingvaj menueroj ne okupas egalajn surfacojn.  en nia lingvo henri vatré faris multajn studojn surbaze de vortnombroj, do ne estus surprize, se li estus verkinta pri ĉi tiu temo, sed, kiel kutime, la dokumentoj ne facile troveblas.  en la datumbazo ebea mi ne trovis ion koncernan.

oportunas do mallonga esploro pri kelkaj tekstoj, kiuj facile disponeblas en franclingva originalo kaj en esperanta traduko kaj eventuale ankaŭ en alilingvaj kombinoj.  mi volonte kunkalkulos la anglan lingvon, ĉar tiulingva versio de ‚sur la vojo de svan‘ estas rete disponebla kaj sekve kunmezureblas.  en la triopo de lingvoj franca-angla-esperanta mi trovis:

• kun franclingva originalo:
• ‚sur la vojo de svan‘ en la verkata traduko
• ‚paŭlo kaj virginio‘ de henriko bernardin de saint-pierre en esperanta traduko de hektoro hodler el 1905 (reviziita far f. luin)
• kun anglalingva originalo:
• ‚alicio en mirlando‘ de lewis carroll en esperanta traduko de e. l. kearney el 1910
• ‚jane eyre‘ de charlotte brontë en esperanta traduko de h. j. bulthuis el 1931 (reviziita far f. luin).

iuj el la nomitaj tekstoj estas ankaŭ disponeblaj en aliaj lingvoj - mi ĉerpis precipe el projekto gutenberg kaj el vikilibroj, mi ne detale referencos al ĉiu fonto.  en la sekvaj kalkuloj mi uzis la vortnombrilon de la programaro libreoffice, kaj kiam mi indikas signonombron ĝi ne enkalkulas spacetojn.

----------

laŭ nombro de vortoj la anglalingva traduko de ‚sur la vojo de svan‘ ŝveligas la tekston ĝis 117 % (rilate al 100-%a originalo), dum la esperanta traduko ĝin malŝveligas ĝis 88 %, mia zorgo ne fontis el iluzio.

estas interese, ĉar lingvoj havas malsamajn kapablojn por longaj kunmetoj kaj sintezaj vortoj, kompari ankaŭ laŭ nombro de signoj.  en tiu perspektivo la anglalingva ŝvelo atingas nur 108 %, la esperanta malŝvelo restas ĉe 88 %.

sed min trankviligis, ke el ‚paŭlo kaj virginio‘, franca originalo tradukita al la du samaj lingvoj, mi ricevis sufiĉe similajn mezurojn.  laŭ vortnombro la anglalingva traduko ŝveligas la tekston ĝis 106 % la esperanta malŝveligas ĝis 82 %.  estas disponebla finnlingva traduko, kiu montras ke tiu lingvo estas tre vortoŝpara, ĝi malŝveligas ĝis 73 %.

la nombro de signoj similas: en la angla lingvo 105 %, en esperanto 86 %, sed la finna videble skribas per pli longaj vortoj, ĉar ĝi atingas nun 109 %.

unu el la argumentoj, pro kiuj laŭfame tradukitaj tekstoj, aparte beletraj tekstoj, prefere vastiĝas, estas, ke tradukanto ofte provas redoni la ĝustan nuancon de malfacila originala esprimo per pluraj vortoj en la cel-lingvo.  oni povas trovi ekzemplojn de ĉi tiu fenomeno en la anglalingva traduko de ‚sur la vojo de svan‘ far skot-monkrif, sed ĝenerale mi prefere dirus, ke tiu anglalingva teksto (la sola tiulingva traduko de la verko), kiom mi povas juĝi, sonas iom pli konversaci-tone, ol la franca originalo, kaj tial ĝi vastigas iujn parolturnojn.

mi ne arigis ĉi tie sufiĉan materialon por valore esplori la temon, mi nur por komparo ankoraŭ indikos la trovitajn kvotojn, se oni renversas la ordon, konsiderante anglalingvan originalon en franca kaj esperanta traduko, pro kio la eventuala tradukisma ŝvelo logike renversiĝus inter la franca kaj la angla.  mi aldonis kelkajn aliajn lingvojn, kiuj estis disponeblaj.

laŭ nombro de vortoj la franclingva traduko de ‚alicio en mirlando‘ vastigas la tekston al 110 %, la esperanta ĝin malvastigas al 92 %. (mi ne komentas aliajn lingvojn.)

laŭ nombro de signoj la franclingva traduko vastigas al 108 %, la esperanta al 103 %.

laŭ nombro de vortoj la franclingva traduko de ‚jane eyre‘ malvastigas la tekston al 99 %, la esperanta al 98 %.

laŭ nombro de signoj la franclingva traduko vastigas al 109 %, la esperanta al 105 %.

laŭ ĉi tiuj indikoj oni jam povas juĝi, ke la vastecon de franclingva beletra teksto nia lingvo ĝenerale iom malgrandigas, dum anglalingvan tekston ĝi malmulte aŭ neniom malŝveligos.  multaj aliaj mezuroj kompreneble necesus, kun multaj diversspecaj tekstoj, por firmaj konkludoj.

referencoj:
(1) ‚le foisonnement, phénomène complexe‘ https://www.erudit.org/revue/ttr/1995/v8/n2/037222ar.html [fr]
(2) ekzemple http://www.kwintessential.co.uk/translation/articles/expansion-retraction.html [en], http://www.media-lingo.com/gb/faqs/will-the-translated-version-be-longer-or-shorter-than-the-original-document [en]

fragoj en disketujo

la komputilaj disketoj, ankaŭ la lastageneraciaj de grando 5 coloj kaj kvarono, ekstempas.  oni ne eĉ ne findisputis, ĉu ili nomiĝu disketoj aŭ diskedoj, kaj ili mem ĉesigis la debaton malaperante.

samtempe kun ili perdiĝis akompanaĵoj: plastaj kovertoj, en kiujn oni enŝovis unuope la disketojn, disketskatoloj diversgrandaj, kaj disket-legiloj, kies duobla buŝo mankas sur la vizaĝo de nuntempaj komputiloj.

kiel multaj aliaj homoj, antaŭ jaroj mi forĵetis miajn lastajn disketojn kaj lastajn akompanajn rekvizitojn – pri kio mi tre pentas.  mi pentas, tial ke la skatoloj estas reuzeblaj.

la kompreno pri tio venis jene: mi laboris ĉe klienta firmao en vasta oficejo aranĝita laŭ la plu reganta modo: komuna ĉambrego por unu aŭ pluraj dekoj da homoj sidantaj ĉe siaj labortabloj, dank' al kiu oni aŭdas la telefonajn aŭ ĉeestajn babilojn de ĉiuj kaj efike legas aŭ redaktas nur kun la silentiga ŝirmo de kapaŭdiloj.  mi kaj kolego estis serĉantaj en ŝranko iajn dokumentojn kaj ni hazarde trovis malplenan disketskatolon.  ĝi sole staris sur breto kiel vrako de pereinta ŝipo sur strando.  la kolego diris: „kion oni povus fari per ĉi tio?  ĉu enmeti plantojn?“.  mi respondis: „bonega ideo“, kaj mi ŝtelis la skatolon.  jes, ŝtelis, pri kio mi kompreneble ankaŭ pentas.

mi pripensis.  la objekto ne tiel oportunas, kiel unuavide ŝajnis.  la antaŭa plato de la skatolo kliniĝas antaŭen, kio signifas, ke ĝi pivotas ĉe la fundo, kiu do ne estas akvoimuna.  mi glue fiksis tiun parton – iom malbele mi konfesas, gluaj strioj makulas la travideblan vandon de la skatolo.

mia unua agrikultura provo kun la objekto fiaskis.  kvankam la sovaĝaj fragujoj, kiujn mi enplantis estas de sufiĉe fortika gento, ili putris pro troa malseko.  tio estas la maloportuna flanko de plantujoj sen ellika sistemo.  je la dua provo mi plibonigis la aranĝon.  mi imitis la grundon, en kiu fragujoj bone kreskas, nome konsistantan el funda sabla tavolo, kiu drenas la eventuale troan akvon, supra tavolo el fekunda tero kaj surŝuto de velkaj pecetoj de folioj, kiu funkcias kiel mulĉo.  mi akvumas ĉiutage nur per surŝpruco.  la fragujoj ŝajne kontentas pri tiu ekipaĵo.  disfaldiĝis eĉ unu floreto.  ĝi baldaŭ senpetaliĝis kaj iĝis bero.  ankaŭ du semoj de koriandro, kiujn mi prove enmetis, trakreskis.

okaze de bezono mi delikate enpuŝas la elpendajn foliojn, fermas la skatolon kaj facile kunportas la tuton.  la fragujoj min ĉie akompanas, al la laborejo, en trajna vojaĝo, al ajna loko, kaj ĉie mi povas ilin elpreni kaj loki apud fenestron, kie ili ĝuas la sufiĉe sunan veteron de la ĉi-jara vintro.  se en trajno, ili spektas la pejzaĝon dum la tuta vojo, kaj ne ĝenas aliajn vojaĝantojn eĉ per unu miaŭo, kiel verŝajne okazus kun enkofra kato.

kiu ankoraŭ havas disketujon, tiu sciu ke li havas potencialan dorlot-vegetaĵon.

avineto aŭ avinjo? - pro manko de kritikaj eldonoj

la rakonto ‚avineto‘ havas en nia lingvo zigzagan tekst-historion.  en la eldono de ‚inko‘ el 2002, postfaco de m. malovec klarigas, ke ĉi tiun verkon de boĵena nemcova el la ĉeĥa lingvo tradukis unue v. tobek, sed ke li kabeis antaŭ la fino, kaj la tradukon finis k. proĥazka.  la afero daŭris tra la jaroj 1909 ĝis 1914 – ĝis eĉ la postmilita jaro 1921a por la lasta ĉapitro – kaj la verko dum tiu tempo eldoniĝis felietone en gazeto.

ĝis tiom longe, ĉio bonas.  oni povus atendi, ke la eldono de ‚inko‘, kiu restas atingebla diversloke en interreto malgraŭ la bedaŭrinda morto de franko luin, fondinto de tiu eldonejo de bitlibroj kaj agema savanto de malnovaj kaj novaj tekstoj, aŭ egale la disponigo de la sama verko en vikifontaro el 2012 liveras la tradukan laboron de v. tobek kaj k. proĥazka.  tiel simple ne estas.

ni komparu nur ekzemple la unuajn frazojn de la sesa ĉapitro. en la ĉi-subaj citaĵoj malsamaĵojn ĉirkaŭas steletoj.

inko-eldono ‚*avinjo*‘:

Viktorka estas filino de *kamparano* el Žernov. Ŝiaj gepatroj estas jam *delonge* entombigitaj, sed ŝiaj frato kaj fratino vivas ĝis hodiaŭ. Antaŭ *dek kvin* jaroj *Viktorka estis* knabino kiel frambo; malproksime kaj vaste neniu ŝin egalis. Vigla kiel kapreolino, laborema kiel *abelo* — neniu povus *deziri pli bonan edzinon*. Tia knabino, kaj precipe, se ŝi *povas atendi parton de bieno*, ne restas, memkompreneble, sub kloŝo. Ankaŭ pri Viktorka vastiĝis *la famo* tra la tuta ĉirkaŭaĵo, kaj la svatiĝontoj *renkontiĝis* en *la pordo*. Al la patro kaj al la patrino *tre plaĉus* — kelkaj estis *riĉaj mastroj* kaj la filino venus, kiel oni diras, en plenon; sed ŝi ne volis tion kompreni. Nur tiun ŝi juĝis aminda, kiu plej bele dancis, kaj nur ĉe muziko. 

Multfoje tamen *la patron tedis*, ke la filino tiel senceremonie *rifuzas la* fianĉojn; li *urĝigis ŝin briske*, ke ŝi *decidiĝu por unu*, aŭ ke li mem elektos por ŝi fianĉon kaj devigos ŝin, ke ŝi lin prenu.

vikifontara eldono ‚*avineto*‘:

Viktorka estas filino de *kampisto* el Žernov. Ŝiaj gepatroj estas jam *longe* entombigitaj, sed ŝiaj frato kaj fratino vivas ĝis hodiaŭ. Antaŭ *dekkvin* jaroj *estis Viktorka* knabino kiel frambo; malproksime kaj vaste neniu ŝin egalis. Vigla kiel kapreolino, laborema kiel *abeleto* - neniu povus *pli bonan edzinon deziri*. Tia knabino, kaj precipe, se ŝi *havas parton de bieneto por atendi*, ne restas, memkompreneble, sub kloŝo. Ankaŭ pri Viktorka vastiĝis *famo* tra la tuta ĉirkaŭaĵo, kaj la svatiĝontoj *renkontiĝadis* en *pordo*. Al la patro kaj al la patrino *multa estus plaĉinta* - kelkaj estis *mastroj riĉaj* kaj la filino venus, kiel oni diras, en plenon; sed ŝi ne volis tion kompreni. Nur tiun ŝi juĝis aminda, kiu plej bele dancis, kaj nur ĉe muziko. 

Multfoje tamen *ĝi boris al la patro tra la cerbo*, ke la filino tiel senceremonie *forrifuzas* fianĉojn; li *urĝis je ŝi briske*, ke ŝi *por unu decidiĝu*, aŭ ke li mem elektos por ŝi fianĉon kaj devigos ŝin, ke ŝi lin prenu. [...]

krom la indiko de m. malovec la eldono de ‚inko‘ surhavas mencion: „lingve reviziis franko luin“.  la vikifontaran eldonon siaflanke disponigis iu ‚frglz‘ en 2012 sen klarigo pri la fonto, cifereciga metodo, editorado, kiel estas bedaŭrinde kutime en viki-familiaj retejoj.  en ambaŭ okazoj oni do ne scias, ĉu ni legas fidindan redonon de la originala eldono el 1909-1921.  tio ne ĝenas tiun, kiu volas simple legi la verkon de boĵena nemcova.  sed por tiu, kiu interesiĝas pri esperanta lingvohistorio, tio estas malbona situacio.

supoze ke la vikifontara eldono pli fidelas al la malnova traduko malgraŭ ia konstatebla nombro da klav- aŭ skan-eraroj, ĝi enhavas interesajn vortojn kaj esprimojn:

• en ĝi oni „afirmas“ (ĉe ‚inko‘ „certigas“, „asertas“)
• en ĝi rolas iu „komteso“ (ĉe ‚inko‘ „grafidino“)
• homoj okaze agas „briske“ (ĉu „bruske“? – ‚inko‘ konservas la vorton)
• oni „abstemias“ (ĉe ‚inko‘ „detenas sin“)
• kondukas „kuĉero“ (ĉe ‚inko‘ „veturigisto“)
• oni estas „plormalseka“ (ĉe ‚inko‘ same)
• lernadon oni „absolvas“  (ĉe ‚inko‘ „finas“) kaj pekpardonon oni donas per „absolucio“ (ĉe ‚inko‘ same)
• oni „konfesas la koloron“ – tio estas la veron, sian veran intencon (ĉe ‚inko‘ same)
• bovino estas „makulkolora“ (ĉe ‚inko‘ same)
• viktorka estas filino de „kampisto“ (ĉe ‚inko‘ „kamparano“)
• ...

kompreneble oni povas nomi tiujn formojn eraraj.  kaj el gramatika vidpunkto la vikifontara teksto cetere entenas dubindajn formojn: „urbknabinoj“, „ni estos kvititaj“, kaj havas ian inklinon al pezaj kunmetoj: oni ne zigzagas sed „zigzagiras“, ne ŝprucas sed „ŝprucĵetas“, sidas ne sur benko sed sur „sidbenko“ (pli sekure) ktp...  sed ĝis kia grado malnovan tekston oni silente korektu?

estas sufiĉe klare, ke ĉe ‚inko‘ franko luin kaj liaj kunlaborantoj modernigis la prezenton de multaj tekstoj, kiujn ili reeldonis.  en ĉi tiu okazo oni vidas, ke ili ne simple ŝanĝis la interpunkcion aŭ la tipografion, sed fakte prezentas novan tradukon surbaze de la malnova.  ili forigis detalojn, kiujn oni povas konsideri arkaikaj, kiel la uzo de -ad en verboformoj.  li forigis aliajn, kiujn oni povas rigardi slavismoj, kiel la ofta uzo de -et.  li ankaŭ okcidentigis la stilon, reordigante vortojn, kiel en „estis viktorka“ sanĝita al „viktorka estis“ kaj similaj...  sed ĉu prave?  mi suspektas, ke la ĉeĥa stilo de ‚avineto‘ enhavas popolajn aŭ dialektajn parolmanierojn konformajn al ĝia temo, kaj ke la unua esperanta traduko tion sentigis.  mi eĉ scivolas, ĉu „briske“, „kuĉero“ kaj similaj formoj estas eraroj aŭ redonas eble ĉeĥajn dialektaĵojn.

ankaŭ en iuj detaloj la redaktoj de ‚inko‘ ne nepre plibonigas, miskorektante „urĝi“ al „urĝigi“, ne komprenante la ununombran „al la patro kaj al la patrino multa [svatiĝanto] estus plaĉinta“, ĝin tradukante per ne tre senca sensubjekta „al la patro kaj al la patrino tre plaĉus“, anstataŭigante „kampisto“n (do agrikulturisto, ĉu?) de „kamparano“ (loĝanto de kamparo) kaj tiel plu...

mi citis iafoje en ‚reta vortaro‘ ekzemplajn frazojn el eldonaĵoj de ‚inko‘.  mi ne singardis.  se ili estas el la verkoj kun mencio „lingve reviziita“, povas esti ke ili prezentas historie malĝustan staton de nia lingvo.  sed kion fari?  ni ankoraŭ longe atendos la kritikajn eldonojn, per kiuj estonta generacio de filologoj korektos la eraran bildon de nia lingvo, kiun ni vole-nevole konstruas pro la malfacila aŭ malĝusta aliro al malnovaj verkoj.

francaj radio-kanaloj protestas...

iuj francaj radio-kanaloj protestas kontraŭ leĝprojekto, kiu modifus la regularon pri elsendo-programoj.  al ili la nuntempe valida leĝo trudas minimume 40 % da franclingvaj kanzonoj.

la parlamentanoj, kiuj redaktis la proponon, konstatis ke iuj kanaloj plenigas 75 % de tiu franclingva tempo ene de unu monato per nura deko da kanzonoj.  la leĝprojekto planas, ke kanaloj devos ankaŭ prezenti minimuman variecon ene de la franclingva tempo, argumentante ke tio favoros la konigon de novaj francaj muzikaĵoj, kiuj malfacile atingas la publikon.

nome de la koncernaj privataj radio-kanaloj porparolanto asertis, ke ili deziras „elsendi francajn kanzonojn, kiujn la publiko deziras aŭdi, ne tiujn, kiujn trudas kvantaj reguloj“.  li eldiras ilian proteston kontraŭ nova leĝo, kiu malgrandigos ilian liberecon, kaj memorigas ke „de 20 jaroj ili penas konformiĝi al la devigaj kvantoj en situacio, en kiu la franclingva produktado draste falis: la nombro de franclingvaj albumoj malpliiĝis je 66 % inter 2003 kaj 2014, kaj 83 % de la franca produktado de novaj kanzonoj ne estas franclingva“.

la koncernaj kanaloj estas precipe: nrj, rtl, la radioj de ‚groupe lagardère‘ nome europe 1, rfm, virgin radio, kaj la grupo „sendependaj kanaloj“.

resume laŭ [fr]: http://culturebox.francetvinfo.fr/musique/chanson-francaise/chansons-francaises-a-la-radio-pellerin-favorable-a-lamendement-sur-les-quotas-228231

frua vinberrikolto

pro kelkaj semajnoj de varmego en junio, kiam la temperaturo atingis ĝis 40 gradoj, vinberoj escepte frue maturiĝis en ĉi tiu jaro 2015a.

simila, eĉ pli ekstrema okazo estis en jaro 2003a.  tiam la rikoltpermeso por ĉi tiu regioneto estis donita en la 14a de aŭgusto.  maljuna vinfaristo, kiu dum la tuta vivo rikoltadis ĉiam en septembro, tiujare diris al mi, ke pri tia afero oni laŭ homa memoro neniam aŭdis.  li ne plu vivas por vidi ĉi tiun duan okazon pli malfruan je kelkaj tagoj.

ĉijare la rikoltpermeso validas ekde hodiaŭ, 24a de aŭgusto.  mi trapromenis vinberkampojn, sed vidis nur unu rikoltistan teamon.  la plimultaj posedantoj ŝajne aŭ ne planis tiom fruan komencon aŭ decidis kelktagan atendon.  efektive en grapoloj videblas jen kaj jen ankoraŭ helaj beroj.

la sola ĉi-regiona vitospeco estas gamajo.  la gamajaj beroj malhele viol-bluas.  ilin kovras subtila polvotavolo kiu aspektigas helblue.

pro la varma kaj seka vetero oni prognozas bonkvalitan kaj malabundan rikolton.